Phản biện để Luật đi đúng hướng trong kiểm soát thuốc lá mới

Việc Quốc hội ban hành Nghị quyết 173/2024/QH15, cấm toàn diện thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, là một quyết sách mạnh mẽ nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ. Tuy nhiên, để chính sách đi vào cuộc sống, cần có hệ thống pháp luật minh bạch, khả thi và bảo đảm sự tham gia phản biện từ người dân và các tổ chức xã hội. Bà Nguyễn Quỳnh Liên, Trưởng Ban Dân chủ, Giám sát và Phản biện xã hội, UBTƯ MTTQ Việt Nam đã chia sẻ góc nhìn thẳng thắn và sắc sảo về những bất cập pháp lý, vai trò của dân chủ, phản biện, và yêu cầu cấp thiết phải “luật hóa có trách nhiệm”.

Thưa bà, khi Quốc hội ban hành Nghị quyết 173, dưới góc độ giám sát và phản biện xã hội, bà đánh giá như thế nào về mức độ cần thiết và tính cấp bách của chính sách này?

Bà Nguyễn Quỳnh Liên: - Chúng tôi ủng hộ chủ trương cấm thuốc lá mới vì đây là mặt hàng có ảnh hưởng tiêu cực lớn tới sức khỏe người tiêu dùng, đặc biệt là giới trẻ - đối tượng đang bị lôi kéo rất mạnh vào xu hướng sử dụng thuốc lá điện tử. Tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử trong học sinh 13-15 tuổi ở Việt Nam đã lên đến 3,5% vào năm 2022, theo WHO.

Tuy nhiên, cấm không chỉ để cấm. Việc ra một nghị quyết hành chính cấp cao là cần thiết, nhưng chưa đủ. Chính sách phải được hiện thực hóa bằng hệ thống pháp luật rõ ràng, có khả năng thực thi. Nếu không, sẽ tạo ra khoảng trống pháp lý, làm khó cả người dân lẫn cơ quan thực thi.

Vậy theo bà, đâu là rào cản lớn nhất hiện nay trong việc đưa Nghị quyết 173 vào thực tế?

Bà Nguyễn Quỳnh Liên: - Chúng ta đang thiếu một hành lang pháp lý đồng bộ và chặt chẽ để thực thi lệnh cấm. Nghị quyết thì đã ban hành, nhưng các luật gốc như Luật Phòng chống tác hại thuốc lá, Luật Đầu tư, Luật Quản lý ngoại thương... vẫn chưa sửa đổi để tương thích.

Đặc biệt, vấn đề định nghĩa chưa rõ ràng đang là điểm nghẽn lớn nhất. Nếu không xác định đúng đâu là thuốc lá điện tử, đâu là thuốc lá nung nóng , đâu là sản phẩm lai, thì không chỉ gây nhầm lẫn, mà còn tạo điều kiện cho việc “lách luật”. Việc giám sát, xử phạt, kiểm soát thị trường... tất cả sẽ rơi vào thế bị động.

Dưới góc nhìn phản biện xã hội, bà có lo ngại gì nếu hệ thống pháp luật được sửa đổi chậm trễ hoặc thiếu sự tham gia của các bên liên quan, thưa bà?

Bà Nguyễn Quỳnh Liên: - Tôi thấy rất đáng lo ngại. Một quyết sách ảnh hưởng đến hàng triệu người tiêu dùng, hàng chục nghìn nhà bán lẻ, doanh nghiệp và cả nhà đầu tư nước ngoài thì không thể xây dựng luật trong phòng kín, mà phải có tiếng nói từ thực tiễn.

Chúng tôi cho rằng, quá trình sửa luật cần có sự tham gia tích cực của người dân, các tổ chức xã hội, giới chuyên gia, doanh nghiệp và cả cộng đồng khoa học. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam sẵn sàng đóng vai trò cầu nối, giám sát độc lập, và đề xuất giải pháp hài hòa giữa bảo vệ sức khỏe và không gây thiệt hại phi lý cho người dân, doanh nghiệp.

Bà có đề xuất những nguyên tắc nào để hệ thống pháp luật sau sửa đổi có thể thật sự khả thi và công bằng, thưa bà?

Bà Nguyễn Quỳnh Liên: - Chúng tôi đề xuất 5 nguyên tắc nền tảng nhằm đảm bảo chính sách kiểm soát thuốc lá mới thực sự khả thi, công bằng và đi vào cuộc sống.

Thứ nhất, pháp lý phải rõ ràng, phân loại cụ thể: cần phân biệt rành mạch giữa các dòng sản phẩm như thuốc lá truyền thống, thuốc lá điện tử (TLĐT), thuốc lá nung nóng nguyên bản (TLNN), các sản phẩm lai, hay các thiết bị hóa hơi không chứa nicotine… Tránh việc gom chung một cách thiếu cơ sở, dễ gây nhầm lẫn hoặc bị “đánh tráo khái niệm”.

Thứ hai, bảo đảm tính minh bạch và đồng bộ, theo tôi không chỉ sửa Luật Phòng chống tác hại thuốc lá (PCTHTL), mà còn phải sửa đồng thời các luật và nghị định liên quan như Luật Đầu tư, Luật Ngoại thương, Nghị định 67, 98, 117… Một lệnh cấm nếu không có hệ thống pháp luật đồng hành thì chỉ là “cấm trên giấy”.

Thứ ba, cần có lộ trình và điều khoản chuyển tiếp hợp lý: để xử lý lượng hàng hóa tồn đọng, bảo vệ quyền lợi các doanh nghiệp đã đầu tư trước thời điểm lệnh cấm có hiệu lực, và giải quyết những tình huống phát sinh thực tế như việc du khách quốc tế mang theo sản phẩm hợp pháp.

Thứ tư, phải hài hòa lợi ích, không nên cực đoan, cấm là cần thiết để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, nhưng không nên phủ nhận hoàn toàn cơ hội điều chỉnh. Nhiều quốc gia đã áp dụng mô hình kiểm soát theo mức độ nguy hại thay vì cấm tuyệt đối. Đây cũng là một cách tiếp cận thực dụng và hiệu quả để giảm thiểu tác hại, kiểm soát thị trường.

Thứ năm, cần có sự tham gia thực chất của người dân và các tổ chức xã hội ngay từ khâu soạn thảo chính sách, phản biện xã hội không phải là “nói sau” mà cần được thiết kế như một phần của quy trình chính sách, đồng hành với nhà làm luật ngay từ đầu, từ đó tạo ra sự đồng thuận và khả năng thực thi cao hơn.

Mặt trận Tổ quốc luôn sẵn sàng làm cầu nối giữa người dân - chính quyền - doanh nghiệp, để phản biện các chính sách từ góc nhìn xã hội học, đạo lý và thực tiễn đời sống. Với chính sách thuốc lá mới, chúng tôi mong các cơ quan có trách nhiệm hãy thật sự lắng nghe, đánh giá tác động đa chiều, và xây dựng luật vì người dân, chứ không chỉ để quản lý.

Trân trọng cảm ơn bà!

Việt Anh