Quy hoạch thủy lợi lưu vực sông Cửu Long – Hướng tới quản lý tổng hợp và bền vững

Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa trình Thủ tướng phê duyệt Quy hoạch thủy lợi lưu vực sông Cửu Long thời kỳ 2022–2030, tầm nhìn 2050. Văn kiện này được coi là “bản thiết kế lớn” cho tương lai của vùng châu thổ – nơi giữ vai trò trụ cột của an ninh lương thực, an ninh nguồn nước và phát triển bền vững quốc gia.

Quan điểm quy hoạch – Từ “chống thiên nhiên” sang “thuận thiên có kiểm soát”

Khác với cách tiếp cận truyền thống chủ yếu dựa vào các công trình ngăn lũ, ngăn mặn, quy hoạch lần này nhấn mạnh sự thay đổi tư duy:

• Nước ngọt – nước lợ – nước mặn đều là tài nguyên. Thay vì chỉ coi nước ngọt là mục tiêu duy nhất, quy hoạch khuyến khích khai thác giá trị đa dạng từ hệ sinh thái mặn – lợ – ngọt để phục vụ sản xuất lúa, thủy sản, cây ăn trái.
• “Thuận thiên có kiểm soát”. Đây là triết lý xuyên suốt, kết hợp công trình thủy lợi với các giải pháp phi công trình (quy hoạch mùa vụ, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, dự báo – cảnh báo sớm).
• Quản lý tổng hợp lưu vực. Hệ thống thủy lợi không chỉ phục vụ nông nghiệp mà còn gắn với phát triển đô thị, giao thông, du lịch, bảo tồn sinh thái.

Đây là bước ngoặt quan trọng: thay vì chống lại thiên nhiên, chúng ta học cách thích nghi và khai thác lợi thế từ thiên nhiên, nhưng vẫn kiểm soát để giảm thiểu rủi ro.

Mục tiêu đến năm 2030 – Đảm bảo an ninh nguồn nước và sinh kế

Quy hoạch thủy lợi ĐBSCL đặt ra những mục tiêu cụ thể, gắn chặt với yêu cầu phát triển nông nghiệp, sinh kế và an sinh xã hội:

• Cấp nước ổn định cho toàn bộ 17–18 triệu dân trong vùng.
• Bảo đảm nước phục vụ 1,5–1,6 triệu ha lúa, 0,4–0,45 triệu ha cây ăn trái, 0,8 triệu ha nuôi thủy sản.
• Chủ động kiểm soát mặn cho 1,35 triệu ha đất nông nghiệp ven biển.
• Hoàn thiện hệ thống cấp nước sinh hoạt, chấm dứt cảnh thiếu nước ngọt do hạn – mặn – tình trạng từng tái diễn trong các năm 2016, 2020 và 2024.

Những mục tiêu này không chỉ mang tính kỹ thuật, mà còn gắn trực tiếp với cuộc sống của hàng chục triệu người dân. Bởi lẽ, mỗi khi hạn mặn xảy ra, hàng trăm nghìn hộ dân thiếu nước sinh hoạt, hàng chục nghìn hecta cây trái, lúa, thủy sản bị thiệt hại, gây tổn thất hàng nghìn tỷ đồng.

Tầm nhìn 2050 – Chủ động nguồn nước mọi tình huống

Đến năm 2050, quy hoạch hướng tới một hệ thống thủy lợi hoàn chỉnh, hiện đại, có khả năng thích ứng với mọi tình huống:

• Chủ động nguồn nước cả trong mùa khô, mùa mưa, kể cả kịch bản biến đổi khí hậu khốc liệt nhất.
• Hoàn thiện các công trình khép kín liên vùng, kết nối đồng bộ giữa hệ thống kênh, cống, đê, trạm bơm.
• Giảm thiểu ngập úng đô thị, bảo đảm phát triển bền vững các trung tâm kinh tế – xã hội trong vùng.
• Tích hợp hệ thống giám sát, dữ liệu thời gian thực, phục vụ điều hành thông minh, dự báo chính xác, hỗ trợ nông dân và doanh nghiệp ra quyết định sản xuất.

Tầm nhìn 2050 cũng đặt mục tiêu ĐBSCL trở thành vùng sinh thái – kinh tế xanh – nông nghiệp hiện đại, đóng góp quan trọng vào mục tiêu Net Zero 2050 và hội nhập quốc tế.

Phân vùng quy hoạch – Khai thác lợi thế từng tiểu vùng sinh thái

Quy hoạch thủy lợi ĐBSCL chia vùng thành ba không gian sinh thái chính:

• Vùng ngọt (1,9 triệu ha): tập trung sản xuất lúa, cây ăn trái, rau màu.
• Vùng ngọt – lợ (1,35 triệu ha): thích hợp cho mô hình tôm – lúa, nuôi thủy sản nước lợ, kết hợp trồng cây ăn trái.
• Vùng mặn (0,75 triệu ha): ưu tiên nuôi biển, nuôi tôm công nghiệp, phát triển năng lượng tái tạo ven biển.

Việc phân vùng này tạo điều kiện để đa dạng hóa sinh kế, giảm phụ thuộc vào một loại hình sản xuất, đồng thời tận dụng tối đa lợi thế của từng vùng sinh thái.

Nguồn lực thực hiện – Hơn 132 nghìn tỷ đồng

Để hiện thực hóa quy hoạch, cần một nguồn lực tài chính rất lớn:

• 132.807 tỷ đồng, trong đó:
• 69.456 tỷ đồng đầu tư đến năm 2030.
• 63.351 tỷ đồng đầu tư giai đoạn sau 2030.

Nguồn vốn sẽ được huy động từ ngân sách trung ương, ngân sách địa phương, vốn ODA, vốn xã hội hóa và sự tham gia của doanh nghiệp, cộng đồng.

Tuy là con số “khổng lồ”, nhưng so với giá trị an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, và sinh kế bền vững cho hơn 18 triệu dân, đây là khoản đầu tư mang tính chiến lược, lâu dài.

Quản lý tổng hợp, phát triển bền vững Quy hoạch thủy lợi ĐBSCL không chỉ nhằm giải quyết vấn đề nước ngọt hay hạn – mặn, mà còn thể hiện bước chuyển quan trọng: Từ “chống thiên nhiên” sang “thuận thiên có kiểm soát”. Từ ứng phó bị động sang quản lý tổng hợp lưu vực. Từ tư duy công trình đơn lẻ sang giải pháp đồng bộ – liên vùng – liên ngành. Đây là nền tảng để bảo đảm an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, an ninh sinh thái quốc gia, đồng thời khẳng định cam kết phát triển bền vững của Việt Nam trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu.

CTTĐT