Trong khi thị trường thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và các sản phẩm lai đang ngày càng mở rộng với nhiều biến tướng phức tạp, thì hệ thống pháp luật hiện hành vẫn chưa theo kịp tốc độ thay đổi. Nếu không nhanh chóng cập nhật luật pháp để bắt kịp thực tiễn, Việt Nam sẽ tiếp tục đối mặt với lỗ hổng quản lý, khó kiểm soát hành vi vi phạm và cả nguy cơ phát sinh tranh chấp pháp lý trong nước và quốc tế.
Chính sách đi nhanh, pháp luật chưa kịp theo
Theo ông Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế (Bộ Tư pháp), hiện nay, Luật Phòng chống tác hại thuốc lá (PCTHTL) vẫn là văn bản pháp lý cao nhất điều chỉnh lĩnh vực thuốc lá. Tuy nhiên, luật này chưa hề có định nghĩa cụ thể nào về thuốc lá điện tử (TLĐT), thuốc lá nung nóng (TLNN) hay các sản phẩm lai.
Trong khi đó, Nghị quyết 173 lại cấm toàn diện các sản phẩm này. Điều này tạo nên mâu thuẫn giữa chính sách với luật hiện hành. Cụ thể, Luật Đầu tư hiện vẫn xếp ngành thuốc lá vào nhóm kinh doanh có điều kiện, không nằm trong danh mục cấm. Nếu không sửa Luật Đầu tư, việc xử lý hành vi vi phạm sẽ thiếu căn cứ pháp lý, gây khó khăn cho cơ quan thực thi.
Điểm nghẽn lớn nhất: Thiếu định danh và tiêu chuẩn pháp lý
Một vấn đề cốt lõi khác được ông Hải chỉ rõ là sự thiếu vắng định nghĩa pháp lý và tiêu chuẩn kỹ thuật đối với các sản phẩm thuốc lá mới. Hiện nay, các dòng TLĐT, TLNN và sản phẩm lai rất đa dạng về cấu trúc, nguyên liệu, cách sử dụng… nhưng vẫn chưa được luật hóa cụ thể.
Sự thiếu rõ ràng này dẫn đến rủi ro lớn, các doanh nghiệp có thể lách luật, các cơ quan kiểm soát không biết áp dụng văn bản nào, còn người tiêu dùng thì rơi vào trạng thái mơ hồ. Đặc biệt, việc thiếu điều khoản chuyển tiếp khiến nhiều lô hàng thuốc lá điện tử hợp pháp nhập khẩu trước ngày 1/1/2025 bị “kẹt” tại cửa khẩu mà không biết xử lý ra sao.
Để lệnh cấm thuốc lá mới thực sự phát huy hiệu quả trong thực tiễn, ông Lê Đại Hải nhấn mạnh rằng, cần triển khai đồng bộ 4 bước luật hóa có trách nhiệm. Ảnh: minh họa.Theo ông Hải, lệnh cấm thuốc lá mới của Việt Nam được ban hành trong bối cảnh toàn cầu đang tranh luận dữ dội về cách tiếp cận kiểm soát. Trên thế giới, hơn 90 quốc gia vẫn cho phép lưu hành có điều kiện các sản phẩm thuốc lá mới. Nếu Việt Nam thực hiện cấm tuyệt đối mà không có luận cứ khoa học hoặc đánh giá tác động xã hội hợp lý, rất dễ bị coi là phân biệt đối xử hoặc hạn chế thương mại không cần thiết.
“Điều này có thể dẫn tới các tranh chấp đầu tư quốc tế, đặc biệt là khi nhiều doanh nghiệp FDI đã đầu tư hợp pháp vào sản xuất thiết bị TLNN tại Việt Nam. Nay không chỉ thị trường trong nước bị chặn mà cả hoạt động xuất khẩu cũng gặp rào cản, một thiệt hại không nhỏ cho môi trường đầu tư”, ông Hải phân tích.
Giải pháp “luật hóa có trách nhiệm”
Để lệnh cấm thuốc lá mới thực sự phát huy hiệu quả trong thực tiễn, ông Lê Đại Hải nhấn mạnh rằng, cần triển khai đồng bộ 4 bước luật hóa có trách nhiệm, đảm bảo chính sách không chỉ đúng về mục tiêu mà còn khả thi về pháp lý và thực thi.
Trước hết, cần sửa đổi Luật Phòng chống tác hại thuốc lá (PCTHTL), trong đó bổ sung định nghĩa rõ ràng về thuốc lá điện tử (TLĐT), thuốc lá nung nóng (TLNN) và các sản phẩm lai, đồng thời xác định cụ thể nhóm sản phẩm nào bị cấm, nhóm nào cần kiểm soát theo điều kiện.
Tiếp đó, cần điều chỉnh Phụ lục 4 của Luật Đầu tư, đưa TLĐT và TLNN ra khỏi danh mục “ngành nghề kinh doanh có điều kiện” để chuyển sang danh mục cấm đầu tư, kinh doanh, tạo sự thống nhất giữa luật chuyên ngành và luật đầu tư.
Bên cạnh đó, cần thiết lập điều khoản chuyển tiếp hợp lý, cho phép doanh nghiệp được tiêu thụ nốt hoặc tái xuất các lô hàng đã nhập khẩu hợp pháp trước thời điểm nghị quyết có hiệu lực. Điều này không chỉ thể hiện tính minh bạch, mà còn giúp giảm thiểu rủi ro cho các nhà đầu tư và tránh phát sinh khiếu kiện.
Cuối cùng, cần ban hành các hướng dẫn thực thi rõ ràng, minh bạch, kèm theo chế tài cụ thể, để người dân, doanh nghiệp và các cơ quan thực thi đều có căn cứ áp dụng thống nhất, tránh tình trạng hiểu sai, làm sai hoặc bỏ lọt vi phạm.
Trong dài hạn, Việt Nam cần chuyển hướng từ cấm tuyệt đối sang kiểm soát theo rủi ro, tương tự như cách đang áp dụng với rượu bia. Tức là, sản phẩm gây hại nhẹ hơn có thể được lưu hành với điều kiện chặt chẽ như giới hạn độ tuổi sử dụng, dán nhãn cảnh báo, áp dụng thuế cao…
“Nhiều quốc gia phát triển không cấm hoàn toàn thuốc lá mới, mà kiểm soát bằng chính sách sức khỏe cộng đồng và hành vi người tiêu dùng. Nếu không đi theo hướng này, chúng ta có thể đối mặt với thị trường chợ đen, buôn lậu, thậm chí mất kiểm soát hoàn toàn”, ông Hải cảnh báo.