Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản - 60 năm xây dựng và phát triển

Trải qua hơn 60 năm xây dựng và phát triển, Viện đã khẳng định vị thế là đơn vị đầu ngành trong nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ địa chất - khoáng sản của đất nước.

Từ những dòng dung nham cổ đại đến những lớp trầm tích hàng triệu năm, từ kiến tạo địa tầng đến sinh khoáng - các hướng nghiên cứu chuyên sâu của Viện đã góp phần làm sáng tỏ cấu trúc lòng đất Việt Nam. Không chỉ thiết lập cơ sở lý thuyết cho việc tìm kiếm khoáng sản, Viện còn phát hiện hàng loạt khu vực triển vọng phục vụ thăm dò, khai thác và sử dụng tài nguyên hiệu quả - đóng góp thiết thực vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh quốc phòng. 60 năm - một hành trình bền bỉ và lặng thầm, nhưng luôn gắn bó với dòng chảy đổi mới, hội nhập và phát triển của đất nước.

Nghiên cứu và phát triển công nghệ trong nhiều lĩnh vực then chốt

Là đơn vị sự nghiệp khoa học công lập trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản mang trong mình sứ mệnh nghiên cứu và phát triển công nghệ trong hàng loạt lĩnh vực then chốt: từ địa chất - khoáng sản, tài nguyên lòng đất, thủy văn, môi trường, địa chất công trình, đến di sản thiên nhiên, biển - đảo, tai biến địa chất và địa chất đô thị hiện đại.

Viện hiện có 16 đơn vị trực thuộc, bao gồm 8 phòng chuyên môn, 3 phòng quản lý, 3 trung tâm, 1 tạp chí khoa học và 1 phân viện đặt tại Thành phố Hồ Chí Minh. Với 188 cán bộ, trong đó có 1 Phó Giáo sư, 24 tiến sĩ, 92 thạc sĩ và hàng chục chuyên gia được đào tạo bài bản, Viện là nơi hội tụ của đội ngũ trí thức gắn bó và giàu kinh nghiệm trong ngành địa chất.

Song hành cùng đội ngũ chuyên gia là hệ thống trang thiết bị hiện đại, đồng bộ - nền tảng vững chắc giúp Viện nâng cao chất lượng nghiên cứu và ứng dụng khoa học vào thực tiễn.

Trong những năm qua, Viện đã từng bước hiện đại hóa phòng thí nghiệm và các hệ thống đo đạc chuyên sâu, hướng tới tiêu chuẩn quốc tế. Những thiết bị này không chỉ giúp làm rõ thành phần vật chất và cấu trúc địa chất mà còn phục vụ đắc lực cho nghiên cứu địa vật lý, đánh giá khoáng sản, tai biến địa chất và nhiều lĩnh vực chuyên ngành khác. Việc đầu tư bài bản và khai thác hiệu quả hệ thống thiết bị đã giúp Viện từng bước nâng cao năng lực nghiên cứu - tiếp cận các chuẩn mực toàn cầu trong khoa học Trái đất.

Những đóng góp có giá trị thực tiễn và chiến lược

60 năm không ngừng tìm tòi và khám phá, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã ghi dấu ấn mạnh mẽ trong cộng đồng khoa học với những đóng góp có giá trị thực tiễn và chiến lược.

Tính đến nay, Viện đã chủ trì và tham gia 15 chương trình khoa học và công nghệ trọng điểm, hoàn thành trên 300 đề tài cấp Bộ và cấp Nhà nước với kết quả xuất sắc. Những công trình này đã cung cấp cơ sở dữ liệu khoa học quan trọng về cấu trúc kiến tạo, lịch sử phát triển địa chất, cũng như điều kiện thành tạo và quy luật phân bố khoáng sản trên toàn quốc.

Không chỉ dừng lại ở nghiên cứu hàn lâm, Viện còn tham gia sâu vào hoạch định chính sách, tiêu biểu là việc phối hợp với Viện Khoa học Công nghệ Mỏ - Luyện kim thực hiện dự án Quy hoạch khoáng sản toàn quốc. Dự án đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1626 ngày 15 tháng 12 năm 2023 - mở ra một tầm nhìn mới trong chiến lược thăm dò, khai thác và sử dụng tài nguyên làm vật liệu xây dựng đến năm 2050.

Bằng việc giải quyết nhiều tồn đọng từ các quy hoạch trước, Viện đã góp phần quan trọng trong nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên khoáng sản quốc gia. 

Năm 2020, ghi nhận những nỗ lực nổi bật trong nghiên cứu khoa học và đổi mới công nghệ, Viện vinh dự được Bộ Tài nguyên và Môi trường trao tặng Giải thưởng Khoa học và Công nghệ - phần thưởng xứng đáng cho một tập thể giàu tri thức và đầy tâm huyết.

Không chỉ khai phá tài nguyên trong lòng đất, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản còn tiên phong trong hành trình gìn giữ những giá trị địa chất độc đáo mang tầm quốc tế. Trong lĩnh vực Di sản địa chất và Công viên địa chất, Viện đã thực hiện thành công nhiều nghiên cứu tổng hợp chuyên sâu, xây dựng cơ sở dữ liệu định lượng phong phú - trở thành nền tảng khoa học tin cậy cho việc lập hồ sơ Di sản địa chất và Công viên địa chất toàn cầu tại Việt Nam.

Đến nay, với sự đồng hành của Viện, cả nước đã có 3 công viên địa chất được UNESCO công nhận danh hiệu toàn cầu là Công viên địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn, Công viên địa chất toàn cầu Hang động núi lửa Đăk Nông; Công viên địa chất toàn cầu Non nước - Cao Bằng. Một hồ sơ khác là Công viên địa chất Lạng Sơn cũng đang trong quá trình thẩm định.

Đặc biệt, Viện đang phối hợp cùng 3 tỉnh Quảng Ninh, Hải Dương và Bắc Giang triển khai hồ sơ khoa học trình UNESCO công nhận danh thắng Yên Tử là Di sản thiên nhiên thế giới - một dấu mốc mới trong việc kết nối giá trị địa chất với văn hóa và du lịch bền vững. Những công trình ấy không chỉ góp phần tôn vinh vẻ đẹp của đất nước mà còn đưa trí tuệ địa chất Việt Nam vươn tầm quốc tế.

Một trong những lĩnh vực then chốt làm nên bản sắc của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản chính là nghiên cứu khoáng sản - nơi hội tụ tâm huyết và trí tuệ của nhiều thế hệ nhà khoa học tài năng. Ngay từ những năm đầu thành lập, các công trình sinh khoáng học quy mô lớn đã được triển khai, đặt nền móng cho chiến lược tìm kiếm và thăm dò khoáng sản quốc gia.

Cố Giáo sư Nghiêm Minh đã thiết lập bản đồ Sinh khoáng Việt Nam tỷ lệ 1/1.000.000 và nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về khoáng sản khác đã chỉ ra triển vọng tài nguyên vàng ở Tây Nam sông Hiến, hạ lưu sông Đà và sông Mã - đồng thời chi tiết hóa các khu vực có tiềm năng kim loại quý.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Dương Đức Kiêm cùng các nhà khoáng sản học của Viện tiếp tục hoàn thiện bản đồ sinh khoáng Bắc Bộ tỷ lệ 1/500.000, bản đồ địa chất - khoáng sản tỷ lệ lớn, mở ra tiềm năng lớn cho việc phát hiện quặng thiếc tại Tam Đảo, Tĩnh túc - Cao Bằng và vùng Thanh - Nghệ - Tĩnh.

Hay Cố Giáo sư Nguyễn Văn Nhân - người đầu tiên phân loại thành hệ quặng nội sinh Việt Nam - đã chỉ ra nhiều khu vực triển vọng mỏ Chì, Kẽm, Antimon ở vùng Đông Bắc, đóng góp trực tiếp cho chiến lược khai thác tài nguyên quý hiếm.

Không chỉ trên lý thuyết, những kết quả nghiên cứu của Viện đã hiện thực hóa bằng những mỏ khoáng sản quan trọng, tiêu biểu là mỏ sắt Quý Sa - Lào Cai, hiện đóng vai trò lớn trong GDP quốc gia - được phát hiện và báo cáo từ năm 1968 bởi kỹ sư Nguyễn Kim Tự.

Đó không chỉ là những công trình khoa học - mà còn là minh chứng sống động cho vai trò tiên phong của Viện trong hành trình chinh phục kho báu lòng đất Việt Nam.

Hướng đi trong tương lai

Trong bối cảnh toàn cầu đang đối mặt với những thách thức chưa từng có từ biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường và an ninh năng lượng, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã chủ động bước vào cuộc chơi chiến lược - với vai trò là một trong những đơn vị tiên phong về nghiên cứu địa chất môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển năng lượng bền vững.

Hàng loạt đề tài nghiên cứu - ứng dụng của Viện tập trung vào các vấn đề cấp thiết: từ chiến lược năng lượng tái tạo, năng lượng nguyên tử, đến cam kết Net Zero mà Việt Nam theo đuổi đến năm 2050.

Một trong những hướng đi nổi bật là nghiên cứu giải pháp công nghệ cất giữ khí CO₂ trong các cấu trúc địa chất - với kết quả xác định 3 khu vực trọng điểm ở miền Bắc Việt Nam có tiềm năng lưu trữ lớn, gồm: Trũng Sông Hồng, An Châu và vùng ngoài khơi Trũng Sông Hồng. Các thành tạo cát kết thuộc hệ tầng Tiên Hưng và hệ tầng Phù Cừ, ở độ sâu từ 800 đến 3.000 mét, được xác định là những bể lưu giữ khí nhà kính đầy hứa hẹn - góp phần quan trọng vào chiến lược giảm phát thải quốc gia.

Không dừng lại ở đó, Viện cũng đang nghiên cứu, đề xuất các địa điểm lưu giữ và chôn cất chất thải phóng xạ tại Việt Nam, dựa trên tiêu chuẩn của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế - một bước chuẩn bị thầm lặng nhưng thiết yếu cho sự phát triển an toàn của ngành năng lượng nguyên tử trong tương lai.

Địa chất - từ lòng đất - nay không chỉ là nơi khai thác tài nguyên, mà còn trở thành lớp khiên vững chắc giúp con người phòng vệ trước chính những hệ lụy từ thời đại carbon hóa.

Nhìn lại chặng đường 60 năm hình thành và phát triển, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã có những đóng góp to lớn, mang tính nền tảng và đột phá cho ngành địa chất - khoáng sản Việt Nam. Những thành quả ấy là kết tinh của trí tuệ, mồ hôi và khát vọng cống hiến không ngơi nghỉ của bao thế hệ cán bộ, nhà khoa học, người lao động của Viện - từ những ngày gian khó đến thời kỳ hội nhập hôm nay.

Chính những nền tảng bền vững đó đang tiếp thêm niềm tin, sức mạnh cho thế hệ hôm nay - để tiếp tục tiến bước trên hành trình mới, nơi những cơ hội đang song hành cùng không ít thách thức: toàn cầu hóa, chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo, và yêu cầu cấp bách về phát triển bền vững.

Trong bối cảnh đó, Viện cần tiếp tục giữ vững ngọn lửa đam mê, tinh thần đổi mới sáng tạo và khát vọng vươn xa - để thực hiện trọn vẹn sứ mệnh khoa học mà Đảng và Nhà nước đã tin tưởng giao phó.

Chúng ta có quyền hy vọng và tin tưởng rằng những thế hệ tiếp nối - được đào tạo, bồi dưỡng và kế thừa truyền thống - sẽ tiếp tục viết tiếp những trang vàng, đưa ngành địa chất - khoáng sản Việt Nam phát triển mạnh mẽ, song hành cùng sự thịnh vượng của đất nước. 60 năm - không chỉ là dấu mốc, mà là điểm tựa để vươn tới những tầm cao mới.