Bảo tồn cây thuốc gắn với phát triển bền vững đa dạng sinh học

Khai thác thiếu kiểm soát 

Cộng đồng người Dao tại vùng đệm Vườn Quốc gia Ba Vì có truyền thống lâu đời trong việc sử dụng và bào chế thuốc nam. Nghề thuốc nam không chỉ là kế sinh nhai mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân nơi đây. Những bài thuốc quý được truyền từ đời này sang đời khác, góp phần chữa trị nhiều loại bệnh và duy trì sức khỏe cộng đồng.

Trước đây, việc thu hái dược liệu chủ yếu dựa vào khai thác tự nhiên. Người dân thường xuyên vào rừng để tìm kiếm các loại cây thuốc quý như ba kích, hà thủ ô, tam thất, diệp hạ châu... Việc khai thác không có kế hoạch và thiếu kiểm soát đã dẫn đến tình trạng suy thoái nguồn tài nguyên dược liệu, đồng thời ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái rừng. Nhiều loài cây thuốc quý dần trở nên khan hiếm, thậm chí có nguy cơ tuyệt chủng do bị khai thác quá mức.

Nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo vệ nguồn dược liệu và hệ sinh thái, chính quyền địa phương cùng cộng đồng người Dao đã triển khai các biện pháp nhằm bảo tồn và phát triển bền vững nghề thuốc nam. Một trong những giải pháp là chuyển từ khai thác tự nhiên sang trồng trọt cây dược liệu trong vườn nhà và dưới tán rừng. Việc này không chỉ giúp bảo vệ rừng mà còn tạo nguồn nguyên liệu ổn định cho nghề thuốc nam.

Không chỉ chuyển đổi phương thức, bà con dân tộc Dao còn được tham gia các chương trình đào tạo và tập huấn về kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hái và chế biến dược liệu. Sự hỗ trợ từ các cơ quan chức năng và tổ chức phi chính phủ đã góp phần quan trọng trong việc xây dựng mô hình phát triển cây dược liệu gắn với bảo vệ rừng, hướng tới mục tiêu phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng người Dao tại Yên Sơn.

Hiện nay, Yên Sơn đã được công nhận là làng nghề thuốc nam truyền thống, với khoảng 250 hộ dân tham gia vào việc trồng, chế biến và kinh doanh dược liệu. Nghề thuốc nam không chỉ giúp cải thiện đời sống kinh tế mà còn góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa của người Dao. Sự kết hợp giữa bảo tồn truyền thống và áp dụng khoa học kỹ thuật hiện đại đã mở ra hướng đi mới cho làng nghề thuốc nam Yên Sơn, đồng thời góp phần bảo vệ và phát triển bền vững hệ sinh thái rừng Ba Vì.

Giữ lửa cho nghề đi đôi với bảo tồn cây thuốc

Giữ lửa cho nghề thuốc nam không chỉ là việc bảo tồn một ngành nghề truyền thống, mà còn là hành trình gìn giữ tri thức bản địa, bảo vệ rừng và xây dựng sinh kế bền vững cho người dân vùng núi Ba Vì. Những năm gần đây, chủ trương phân đất, giao rừng cho người dân - đặc biệt là các hộ dân tộc thiểu số như người Dao ở Yên Sơn - đã trở thành đòn bẩy quan trọng, giúp nghề thuốc nam từng bước chuyển mình từ khai thác hoang dã sang mô hình canh tác có kiểm soát.

Là một trong những hộ tiên phong chuyển đổi từ khai thác sang trồng trọt cây dược liệu tại làng thuốc nam xã Yên Sơn, gia, gia đình anh Lê Văn Toán không chỉ phát triển kinh tế mà còn giúp bà con khu vực có thêm thu nhập. Anh cho biết: “Ngày trước, mình toàn vào rừng lấy củ ba kích, hà thủ ô, khi thì bẻ cành, khi thì đào cả gốc. Làm như vậy rừng không còn, cây thuốc cũng mất dần. Từ ngày được giao đất, mình chuyển sang trồng đinh lăng, ráy, củ mài… trong vườn và vùng rìa rừng. Không chỉ giữ được cây thuốc, mà nhà cũng có thêm thu nhập ổn định.” 

Không dừng lại ở đó, anh Toán còn thu mua nguyên liệu từ bà con xung quanh để nấu cao, chế biến dược liệu và tận dụng phần bã thảo dược để ủ phân vi sinh, phục vụ cho chính vườn cây của gia đình - một mô hình sản xuất tuần hoàn khép kín, vừa tiết kiệm tài nguyên, vừa bảo vệ môi trường.

Câu chuyện của anh Toán không phải là cá biệt. Người dân xã Yên Sơn cũng chia sẻ: “Từ khi có chính sách giao đất trồng cây thuốc, mình thấy cuộc sống thay đổi hẳn”. Người dân nơi đây mong Nhà nước quan tâm mở rộng diện tích đất rừng để mở rộng diện tích sản xuất, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường.

Trên thực tế, chủ trương phát triển dược liệu gắn với bảo vệ rừng đã được Đảng và Nhà nước xác định là hướng đi chiến lược trong nhiều văn bản như Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, hay Đề án phát triển dược liệu đến năm 2030. Việc phân đất, giao rừng cho người dân không chỉ tạo điều kiện để họ có thêm sinh kế, mà còn góp phần ngăn chặn tình trạng khai thác cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên như trước kia.

Ông Đỗ Thanh Hùng, Phó Giám đốc Vườn quốc gia Ba Vì cho biết, hiện nay Vườn đang tích cực phối hợp với các bộ, ban, ngành trung ương và địa phương, đồng thời đề xuất Chính phủ xem xét cho phép triển khai mô hình trồng cây dược liệu dưới tán rừng theo hướng có quy hoạch, có quản lý chặt chẽ, cũng như kiến nghị cần có cơ chế cho phép trồng cây dược liệu dưới tán rừng đặc dụng một cách bài bản.

Ông Hùng cũng cho biết, trước đây Vườn đã thực hiện một số đề tài nghiên cứu về bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý hiếm tại Ba Vì và các tỉnh phía Bắc. Hiện nay, đơn vị này đang chủ trì đề tài cấp quốc gia liên quan đến bảo tồn nguồn gen cây lan hài hilen - một loài thực vật đặc hữu có giá trị sinh học cao.

“Các chương trình hỗ trợ bao gồm việc xây dựng mô hình vườn giống, vườn ươm cây thuốc, hỗ trợ kỹ thuật trồng cây dưới tán rừng, đồng thời gìn giữ các nét văn hóa truyền thống của đồng bào như nghề thuốc, kiến trúc bản làng, và phong tục tập quán. Đây được coi là giải pháp kép, vừa bảo tồn đa dạng sinh học, vừa bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển sinh kế bền vững”, ông Hùng chia sẻ.