Ở nơi những nhánh cuối cùng của sông Hồng đổ ra biển, Vườn quốc gia Xuân Thủy (Nam Định) là một vùng đất ngập nước rộng lớn, nơi mà thời gian đã nhào nặn nên một không gian sinh học hiếm có.
Không ồn ào như Vườn quốc gia (VQG) Cúc Phương (Ninh Bình), cũng không nổi tiếng như VQG Phong Nha (Quảng Bình), nhưng VQG Xuân Thủy lại là nơi lưu giữ những điều lặng lẽ và bền bỉ của một hệ sinh thái rừng ngập mặn cổ xưa và những chuyến bay mỏi mệt của đàn chim di cư từ phương Bắc xuống trú đông.
Hơn hai thập kỷ kể từ khi được công nhận là VQG vào năm 2003, VQG Xuân Thủy vẫn giữ cho mình không gian sống động của một vùng đất ngập nước giàu giá trị sinh học. Với hơn 15.000 ha, bao gồm cả vùng lõi và vùng đệm, nơi đây không chỉ là “mái nhà” của 203 loài thực vật có mạch, mà còn là trạm dừng chân không thể thiếu của hơn 220 loài chim nước (trong đó có nhiều loài quý hiếm nằm trong danh sách bảo vệ toàn cầu).
VQG Xuân Thủy là biểu tượng cho sức sống của vùng châu thổ. Những bãi bồi liên tục được vun đắp, những con lạch triều len lỏi giữa rừng sú, rừng đước và cả những cồn cát như cồn Lu, cồn Mờ vẫn ngày ngày như tấm lá chắn cho đất liền trước sự tấn công của biến đổi khí hậu. Đây cũng là nơi sinh kế của hàng nghìn hộ dân sống dựa vào khai thác hải sản, nuôi tôm truyền thống và gần đây là các mô hình du lịch sinh thái cộng đồng.
Chính những giá trị đó đã khiến VQG Xuân Thủy trở thành một ứng viên sáng giá cho danh hiệu “Vườn di sản ASEAN”. Danh hiệu không chỉ mang ý nghĩa danh dự, mà còn là cơ hội để kết nối vùng đất này với mạng lưới bảo tồn khu vực, thu hút sự hỗ trợ về tài chính, khoa học và kỹ thuật. Được sự đồng thuận từ Chính phủ và các bộ, ngành, tỉnh Nam Định đang trong giai đoạn hoàn thiện hồ sơ đề cử, hướng tới mục tiêu công nhận vào cuối tháng 6 năm nay.
Tuy nhiên, việc đưa Xuân Thủy trở thành Vườn di sản ASEAN không chỉ là cuộc chạy đua với thời gian mà là một hành trình đòi hỏi tầm nhìn dài hạn và sự cam kết từ nhiều phía. Như lời Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Quốc Trị chia sẻ trong chuyến công tác gần đây: “Việc xây dựng hồ sơ cần làm rõ những nét đặc trưng, những giá trị khác biệt không thể thay thế của Xuân Thủy. Không chỉ là đa dạng sinh học, mà còn là vai trò sinh thái, văn hóa, kinh tế mà khu rừng này đang và sẽ tiếp tục đảm nhiệm trong tương lai.”
Để hồ sơ không chỉ dày bằng số liệu, mà thực sự có sức thuyết phục, các đơn vị chức năng cần tập trung minh chứng bằng hình ảnh, bản đồ, tư liệu thực địa, đồng thời chuẩn bị kỹ lưỡng cho các đoàn thẩm định quốc tế. Việc gìn giữ VQG Xuân Thủy không thể chỉ là những chiến dịch ngắn hạn. Đó là một nỗ lực bền bỉ bảo vệ rừng ngập mặn, giám sát các hoạt động khai thác thủy sản, ngăn chặn xây dựng trái phép ở vùng đệm và hơn hết là tạo ra sinh kế bền vững để người dân địa phương thấy mình là một phần của bảo tồn, chứ không phải là người đứng ngoài.
VQG Xuân Thủy đang đối mặt với nhiều thách thức, khi thời gian không chỉ là đồng hành mà còn kéo theo biến đổi khí hậu, nước biển dâng, áp lực dân số và áp lực do phát triển kinh tế đang ngày một rõ rệt. Nhưng khó khăn ấy cũng là cơ hội. Nếu biết tận dụng tiềm năng du lịch sinh thái một cách thông minh, kết hợp bảo tồn với phát triển, vùng đất này có thể trở thành hình mẫu cho các khu bảo tồn vùng cửa sông khác trên cả nước.
Giữ được VQG Xuân Thủy là giữ được một phần ký ức sinh thái của vùng Bắc Bộ. Nếu được công nhận là Vườn di sản ASEAN, thì danh hiệu ấy không chỉ là niềm tự hào của tỉnh Nam Định, mà còn là cam kết của Việt Nam với khu vực về việc sẵn sàng đồng hành cùng thiên nhiên, không bằng những khẩu hiệu mà bằng hành động cụ thể, quyết liệt và tử tế.